Renzi schaft de Senaat af. Einde of begin van een goed werkende democratie?

(03-08-2014)

Tijdens zijn maidenspeech als premier verklaarde Matteo Renzi in de Senaat dat hij van plan was deze kamer van het parlement af te schaffen. Zo te zien houdt hij woord. Afgelopen week werd onder luid verbaal en fysiek protest van de oppositie een belangrijk onderdeel van de hervorming door diezelfde Senaat goedgekeurd. In de toekomst zal de Eerste Kamer van Italië slechts uit 100 leden bestaan in plaats van uit de huidige 315 (plus een handjevol senatoren-voor-het-leven). Ook zullen de dames en heren niet meer bij parlementaire verkiezingen worden gekozen maar benoemd. 95 door de bestuursraden van de 20 gewesten en 5 door de Italiaanse president. 21 van die 95 zullen overigens burgemeesters zijn. Hopelijk hebben die tijd voor een dergelijke dubbele baan.

Het gebeurt niet alle dagen dat een regering van een land besluit om de inrichting van een parlementaire democratie te wijzigen. In Italië wordt al jaren gesproken over "noodzakelijke institutionele hervormingen", maar tot dusver bleek niemand in staat om die woorden in daden om te zetten. Zelfs Silvio Berlusconi niet., ondanks de riante meerderheid waar hij indertijd over mocht beschikken. Een van Berlusconi's vaak gehoorde klachten was het gebrek aan macht waar, volgens hem, de premier van Italië mee behept is. Daadkrachtig regeren is onmogelijk, aldus Berlusconi. De regering wordt aan alle kanten door het parlement klemgezet. Renzi deelt die mening en heeft, tot afgrijzen van velen binnen en buiten zijn partij, een akkoord met Berlusconi en zijn heropgerichte oppositiepartij Forza Italia gesloten. Om eindelijk eens dat vermaledijde parlement aan te pakken.

Rommelen aan de grondwet dus. Samen met een wegens belastingfraude veroordeelde oppositieleider die zelf de Senaat is uitgezet. Het is even slikken. Is dit een opmaat voor een nieuw autoritair bewind of is het  juist een stap in de goede richting om van Italië een beter bestuurbaar land te maken? De meningen zijn zeer verdeeld.

Maar wie zoals ik al twintig jaar de Italiaanse politiek volgt, kan niet anders dan concluderen dat er iets moet veranderen. Er moet een einde komen aan het volmaakte tweekamerstelsel. Een stelsel waarin beide onderdelen van het parlement identieke bevoegdheden hebben, waardoor een nationale wet pas van kracht kan worden als deze met dezelfde tekst door zowel Kamer van Afgevaardigden als Senaat is goedgekeurd. Zo gauw een van beide kamers ook maar een letter aan de wetstekst verandert moet deze weer terug naar de andere tak van het parlement. Een totaal onwerkbare situatie die regeringen ertoe dwingt om per wetgevingsdecreten te regeren. Maar die moeten op hun beurt binnen 60 dagen door het parlement worden omgezet, anders vervallen ze met terugwerkende kracht. Tel uit je winst.

Een andere truc is met de vertrouwensstem vragen voor een wetsvoorstel en zo het voortbestaan van de regering verbinden aan het al dan niet goedkeuren van een wet. In feite omzeilt de regering daarmee het parlement. In de eerste acht maanden van zijn regering zocht Mario Monti maar liefst 30 keer zijn toevlucht tot de vertrouwensstem om zijn hervormingen door te drukken. Hervormingen waar overigens, met uitzondering van de pensioenhervorming , weinig tot niets van is terechtgekomen.

Het is niet zo vreemd dat Italië is opgezadeld met dit verlammende systeem. Na de val van de fascistische dictatuur van Benito Mussolini werd er een nieuwe, democratische grondwet gemaakt die in 1948 van kracht werd. Het is een prachtige tekst. Een ieder die het Italiaans machtig is, zou hem eens rustig moeten doorlezen. Aan de basis van deze grondwet ligt de diepe angst van de toenmalige politici voor het ontstaan van een nieuwe dictatuur. Door de regels heen kun je voelen hoe bevreesd ze zijn dat de Italianen zich in de toekomst misschien opnieuw zullen laten verleiden door een Duce. Een niet helemaal onbegrijpelijke vrees, gelet op de vaak weinig kritische houding waarmee veel Italianen achter politieke leiders aanlopen. De Sterke Man is hier nog altijd een begrip. Daarom moest alle macht komen te liggen bij het controlerende orgaan, het parlement, dat de uitvoerende macht, de regering, met argusogen in de gaten diende te houden. Helaas hebben de grondwetgevende vaderen niet beseft wat voor een verlammend systeem dat op zou leveren. 

Matteo Renzi, bijgenaamd de Sloper, wil daar een einde aan maken. Chapeau dus? Ja en nee. Ja, want het reduceren van het belachelijk hoge aantal senatoren en het veranderen van de functies van de Senaat is een prima idee. Nee, want het laten benoemen van die Senatoren door de hyper spilzuchtige en corrupte regionale bestuursraden (iedere week een nieuw financieel schandaal) betekent dat de kiezer opnieuw buiten spel wordt gezet. Dan blijft het samenstellen van de Senaat de vrucht van een politiek onderonsje zoals nu al het geval is. Want met de huidige kieswet, die ook nodig op de schop moet, kan de Italiaanse kiezer niet rechtstreeks zijn stem op een politicus uitbrengen. Alleen op een partijsymbool, zodat de partijtop onherroepelijk bepaalt wie er op de lijst staat en wie er het parlement ingaat. Dikwijls zeer dubieuze en allerminst competente types, zoals we de afgelopen jaren hebben kunnen zien.

Moet er dan toch weer een gekozen Senaat komen? Met een nieuwe kieswet waarbij de voorkeurstem weer wordt ingevoerd? Ook dat is geen simpele vraag. Wie daar fel voorstander van is, vergeet dat die voorkeurstem vooral in Zuid-Italië gretig door maffiaclans is misbruikt om eigen kandidaten in het parlement te krijgen. Niet zelden zijn stemmen in door de georganiseerde misdaad gecontroleerde gebieden gewoon te koop of probleemloos te beïnvloeden.

Hoe het ook zij, de Kamer van Afgevaardigden, 630 mens sterk, blijft voorlopig buiten schot. De controle op de uitvoerende macht blijft dus gewaarborgd. De hervorming van de Senaat is pas net begonnen en zeker nog niet af. Er kan nog worden bijgestuurd. Volgens Roberto D'Alimonte, deskundige op het gebied van kieswetten en constitutionele zaken, rammelt er van alles aan deze hervorming maar is de basis niet slecht. Hoe onvolmaakt het resultaat ook zal zijn, er gebeurt tenminste eindelijk iets. Ik sluit me daarbij aan. En houd tegelijk mijn ogen goed open.